خارش مقعد: علل اصلی و راه‌های درمان آن

خارش مقعد (Pruritus anal)، یک عارضه شایع و ناخوشایند است که می‌تواند کیفیت زندگی افراد را مختل کند. این عارضه می‌تواند در هر سنی رخ دهد. همچنین ممکن است گاهی خارش مقعد، نشانه‌ای از یک بیماری زمینه‌ای خطرناک است که باید به موقع درمان شود. در این مقاله، به بررسی جامع خارش مقعد و انواع آن، روش‌های تشخیص و راهکارهای درمانی خواهیم پرداخت. هدف از این بررسی، افزایش آگاهی و ارائه اطلاعات کاربردی به منظور تشخیص و مدیریت صحیح این عارضه‌ی آزاردهنده است.

انواع خارش مقعد

خارش مقعد می‌تواند به دلایل مختلفی از جمله عفونت‌ها، حساسیت‌ها، بیماری‌های زمینه‌ای و مشکلات بهداشتی ایجاد شود. در ادامه به معرفی آن‌ها خواهیم پرداخت:

علل خارش مقعد در بزرگسالان

خارش مقعد در بزرگسالان یک مشکل شایع است که می‌تواند به دلایل مختلفی از جمله عوامل اولیه یا ثانویه ایجاد شود. شدت و مدت‌زمان خارش بسته به علت آن متفاوت بوده و در برخی موارد نیاز به بررسی پزشکی و درمان تخصصی دارد. در ادامه این علت‌ها را نام خواهیم برد:

بیماری‌های پوستی

 پوست ناحیه‌ی مقعد یکی از سطوح دفاعی مهم در برابر آلودگی‌ها است. اگر این سد دفاعی دچار تخریب یا بیماری شود، علائم مختلفی مثل خارش و سوزش مقعد ایجاد میشود. اگزما، پسوریازیس، درماتیت تماسی و لیکن پلان از جمله بیماری‌های پوستی هستند که می‌توانند باعث خارش مقعد شوند. این بیماری‌ها معمولاً باعث التهاب، قرمزی و پوسته‌پوسته شدن پوست میشوند.

عفونت‌ها

حمله عوامل میکروبی به پوست مقعد سد دفاعی را تخریب می‌کند. عفونت‌های قارچی (مانند کاندیدیازیس)، عفونت‌های باکتریایی (مانند استرپتوکوک) و عفونت‌های انگلی (مانند کرمک) باعث خارش مقعد می‌شوند. این عفونت‌ها اغلب با علائم دیگری مانند ترشح، درد و التهاب همراه است.

بواسیر و شقاق

یکی دیگر از علل خارش مزمن مقعد، بواسیر (وریدهای متورم مقعد و رکتوم) و شقاق (پارگی‌های کوچک اسفنکتر مقعد) است. این مشکلات معمولاً به علت یبوست و زور زدن هنگام اجابت مزاج ایجاد می‌شوند و علاوه بر خارش، باعث درد و خونریزی نیز می‌شوند.

بهداشت نامناسب

بهداشت ناحیه مقعد به علت تماس با مدفوع و میکروبهای دفعی بدن برای جلوگیری از بیماری‌های مختلف بسیار مهم است. عدم رعایت نکات بهداشتی این ناحیه (مانند شست‌وشوی ناکافی پس از اجابت مزاج) باعث تجمع باکتری‌ها و تحریک پوست می‌شود. از طرف دیگر، استفاده بیش از حد از صابون‌ها و مواد شوینده قوی نیز می‌تواند باعث خشکی و تحریک پوست و درنهایت خارش مقعد شود.

رژیم غذایی

مصرف برخی غذاها و نوشیدنی‌ها مانند قهوه، الکل، غذاهای تند و مرکبات می‌تواند باعث تحریک پوست مقعد و خارش شود. همچنین، عدم تحمل لاکتوز نیز در برخی افراد باعث خارش مقعد می‌شود؛ زیرا قند لاکتوز در بدن جذب نمی‌شود و در مدفوع باقی می‌ماند و می‌تواند باعث تحریک پوست شود.

داروها

استفاده از برخی داروها مانند آنتی‌بیوتیک‌ها باعث برهم خوردن تعادل باکتری‌های روده و رشد بیش از حد میکروب‌های بیماری‌زا و قارچ‌ها می‌شود. این امر باعث آسیب پوست و خارش مقعد می‌شود.

استرس و اضطراب

بسیاری از بیماری‌ها ریشه در روحیه و سلامت روان افراد دارند. به عنوان مثال، استرس و اضطراب می‌تواند باعث تشدید خارش در ناحیه مقعد شود. در برخی افراد، استرس منجر به خاراندن ناخودآگاه ناحیه مقعد و تحریک بیشتر پوست می‌شود.

بیماری‌های زمینه‌ای

بیماری‌هایی مانند سرطان مقعد، بیماری‌های التهابی روده (مانند بیماری کرون و کولیت اولسراتیو) و فیستول مقعد نیز می‌توانند باعث خارش مقعد شوند، اما این علل کمتر دیده می‌شوند.

علل خارش مقعد در کودکان

خارش مقعد در کودکان معمولاً به دلایلی مانند عفونت‌های انگلی (مانند کرمک)، حساسیت‌های پوستی، بهداشت نامناسب یا واکنش به برخی غذاها ایجاد می‌شود. این مشکل می‌تواند باعث ناراحتی و بی‌قراری کودک شود و در برخی موارد نیاز به درمان دارد. در ادامه به بررسی علل مختلف آن پرداخته‌ایم.

کرمک (Oxyuriasis یا Enterobiasis)

شایع‌ترین علت خارش مقعد در کودکان، وجود نوعی کرم انگلی به نام کرمک یا اکسیور است. کرمک‌ها انگل‌های کوچکی هستند که در روده زندگی می‌کنند و شب‌ها برای تخمگذاری به خارج از مقعد مهاجرت می‌کنند. حرکت این انگل‌ها به خارج مقعد و تخمگذاری آن‌ها، باعث خارش شدید می‌شود. کودکان ممکن است در خواب ناآرام باشند و به دلیل خارش زیاد، پوست اطراف مقعد تحریک و ملتهب شود. انتقال کرمک از فردی به فرد دیگر، بسیار آسان است و تماس مستقیم با تخم‌ها (از طریق اسباب بازی، لباس، یا دست آلوده) برای انتقال و سرایت بیماری کافی است.

درماتیت تماسی (Contact Dermatitis)

درماتیت تماسی یک واکنش پوستی است که در اثر تماس با مواد تحریک‌کننده یا آلرژن ایجاد می‌شود. پوست کودکان نسبت به بزرگسالان حساس‌تر است و عوامل زیادی باعث تحریک و ایجاد درماتیت تماسی در مقعد کودکان می‌شوند. در ادامه به معرفی برخی از این عوامل می‌پردازیم:

⦁ دستمال مرطوب: برخی دستمال‌های مرطوب کودکان، حاوی مواد شیمیایی معطر یا الکل هستند و باعث تحریک پوست کودک می‌شوند.
⦁ صابون‌ها و شامپوها: شستشوی بیش از حد مقعد با صابون‌های قوی، چربی طبیعی پوست را از بین می‌برد و باعث خشکی، تحریک و خارش مقعد می‌شود.
⦁ لباس زیر تنگ و الیاف مصنوعی: لباس زیر تنگ و الیاف مصنوعی (مانند نایلون) باعث تعریق بیش از حد و سایش پوست می‌شود. در ادامه، این روند باعث خارش مقعد می‌شود.
⦁ عدم شستشوی کامل لباس‌ها: باقیمانده‌ی مواد شوینده روی لباس می‌تواند پوست را تحریک کند و باعث خارش شود.

بهداشت نامناسب

عدم شستشوی کافی ناحیه مقعد پس از اجابت مزاج باعث باقی ماندن مدفوع و تجمع باکتری‌ها و منجر به خارش و تحریک می‌شود. از طرفی شستشوی بیش از حد ناحیه مقعد نیز می‌تواند باعث آسیب به پوست و تحریک آن شود.

عفونت‌های قارچی

 عفونت قارچی (معمولاً کاندیدا) در ناحیه مقعد نوزادان و کودکانی که از پوشک استفاده می‌کنند، رخ می‌دهد. این عفونت معمولاً با قرمزی، التهاب و خارش همراه است. عوامل زیر خطر ابتلا به عفونت قارچی را افزایش می‌دهند:

⦁ آنتی بیوتیک‌ها: آنتی بیوتیک با برهم زدن تعادل طبیعی باکتری‌های مفید و مضر بدن، بستر رشد قارچ‌ها را فراهم می‌کند.
⦁ پوشک مرطوب: رطوبت و گرما در داخل پوشک، محیط مناسبی را برای رشد قارچ‌ها فراهم می‌کند.

یبوست

کاهش حرکات روده باعث جذب بیش از حد آب و ایجاد یک مدفوع سفت و سخت می‌شود. هنگام دفع، این مدفوع قطور و سفت به مقعد کودک آسیب می‌زند و درد شدیدی برای کودک ایجاد می‌کند. همچنین این آسیب باعث تحریک، خارش و سوزش پوست می‌شود.

رژیم غذایی

غذاهای تند، مرکبات، نوشیدنی‌های کافئین‌دار، شکلات از جمله غذاهایی هستند که باعث برهم خوردن ترکیب طبیعی مدفوع و درنتیجه خارش و سوزش مقعد در کودکان می‌شوند. خصوصا اگر کودکان بیماری سوءجذب داشته باشند، این مشکل تشدید خواهد شد.

درباره انواع بیماری‌های مقعدی بیشتر بخوانید.

نحوه تشخیص علت اصلی خارش مقعد

خارش مقعد یک بیماری شایع و آزاردهنده است. این عارضه می‌تواند ناشی از عوامل مختلفی باشد، بنابراین تشخیص علت اصلی آن برای درمان مؤثر ضروری است. برای تشخیص علت اصلی خارش مقعد پزشک با توجه به شرایط و سابقه بیمار، از یک یا چند اقدام زیر استفاده می‌کند:

بررسی دقیق علائم

ابتدا پزشک سوالات دقیقی درباره علائم بیمار می‌پرسد:

⦁ شدت خارش: خارش خفیف، متوسط یا شدید است؟
⦁ زمان بروز خارش: خارش در طول روز، شب یا هر دو وجود دارد؟ خارش پس از اجابت مزاج، مصرف غذاهای خاص یا فعالیت‌های خاص تشدید می‌شود؟
⦁ علائم همراه: علائم دیگری مانند سوزش، درد، ترشح، خونریزی، تورم یا بثورات پوستی مقعد دیده می‌شود؟
⦁ عوامل تشدیدکننده: چه عواملی خارش را تشدید می‌کند؟

بررسی بهداشت فردی

با توجه به اینکه شایع‌ترین علت خارش مقعد، عدم رعایت نکات بهداشتی است، پزشک از نحوه رعایت نکات بهداشتی توسط بیمار مطمئن می‌شود:

⦁ نحوه شست‌وشو: پس از اجابت مزاج، چگونه ناحیه مقعد را تمیز می‌کنید؟ (استفاده از دستمال مرطوب، صابون‌های قوی، شستشوی بیش از حد)
⦁ نوع لباس زیر: از چه نوع لباس زیری استفاده می‌کنید؟ (لباس زیر تنگ، الیاف مصنوعی)

بررسی سابقه پزشکی

پزشک علل محتمل ایجاد خارش را با پرسش سوالات زیر، رد یا تایید می‌کند:

⦁ بیماری‌های پوستی: سابقه اگزما، پسوریازیس یا سایر بیماری‌های پوستی دارید؟
⦁ بیماری‌های مقعدی: آیا سابقه بواسیر، شقاق یا فیستول مقعدی دارید؟
⦁ بیماری‌های زمینه‌ای: آیا به دیابت، بیماری‌های التهابی روده (IBD) یا بیماری‌های کبدی مبتلا هستید؟
⦁ داروها: آیا داروی خاصی مصرف می‌کنید؟
⦁ آلرژی: آیا به غذا، دارو یا مواد خاصی آلرژی دارید؟

معاینه فیزیکی

پزشک ناحیه مقعد را از نظر وجود التهاب، قرمزی، تورم، ترشح، زخم یا سایر ناهنجاری‌ها معاینه می‌کند. در صورت لزوم، معاینه رکتوم با انگشت (DRE) برای بررسی وجود توده‌ها یا سایر مشکلات داخل مقعد انجام می‌شود.

تست‌های تشخیصی

گاهی لازم است برای اطمینان از تشخیص و بررسی سایر علل محتمل از پاراکلینیک و تست‌های تشخیصی کمک گرفت:

⦁ آزمایش مدفوع: از نظر وجود انگل‌، باکتری‌ یا قارچ
⦁ آزمایش خون: بررسی بیماری‌های زمینه‌ای مانند دیابت یا بیماری‌های کبدی.
⦁ کولونوسکوپی یا سیگموئیدوسکوپی: بررسی روده بزرگ و مقعد.
⦁ بیوپسی: در صورت وجود ضایعات مشکوک، برای بررسی بیشتر، نمونه‌برداری انجام می‌شود.

روش‌های درمان و پیشگیری خارش و سوزش مقعد

برای درمان موثر خارش مقعد، باید علت زمینه‌ای را پیدا و آن را برطرف کنیم. البته گاهی خارش مقعد ایدیوپاتیک و بدون دلیل مشخصی ایجاد می‌شود. در این موارد با رعایت یک سری نکات کلی می‌توان تا حدی این علامت آزاردهنده را کاهش داد. در ادامه به معرفی این نکات کلی خواهیم پرداخت:

رعایت بهداشت

بهداشت مناسب مقعد اولین و مهم‌ترین قدم در درمان خارش و سوزش است. بعد از هر بار اجابت مزاج، مقعد را با آب ولرم و صابون ملایم (بدون عطر و مواد شیمیایی قوی) به آرامی بشویید و خشک کنید. از دستمال مرطوب حاوی الکل یا عطر استفاده نکنید. همچنین، از پوشیدن لباس‌های زیر تنگ و الیاف مصنوعی خودداری کنید و لباس‌های نخی و گشاد را جایگزین کنید.

کرم‌ها و پمادهای موضعی

در بسیاری موارد، خارش مقعد به علت تحریک و آسیب لایه‌های سطحی پوست ایجاد می‌شود. بنابراین استفاده از محصولات موضعی می‌تواند کمک‌کننده باشند. در ادامه به معرفی بعضی محصولات پوستی مفید خواهیم پرداخت:

⦁ کرم‌های ضد خارش: کرم‌های حاوی هیدروکورتیزون (با تجویز پزشک) یا کالامین می‌توانند به کاهش خارش و التهاب کمک کنند. این کرم‌ها را باید طبق دستور پزشک مصرف کنید و از مصرف طولانی مدت آن‌ها بپرهیزید.
⦁ پمادهای محافظ: پمادهایی مانند وازلین یا زینک اکساید یک لایه‌ی محافظ روی پوست ایجاد و از تحریک آن جلوگیری می‌کند. این پمادها به ویژه درخارش‌های ناشی از درماتیت تماسی یا اسهال، مفید هستند.
⦁ کرم‌های ضد قارچ: اگر خارش مقعد ناشی از عفونت قارچی باشد، پزشک کرم ضد قارچ موضعی مانند کلوتریمازول یا نیستاتین تجویز می‌کند. این کرم‌ها را نیز باید طبق دستور پزشک ودر مدت مشخص مصرف شوند.

داروهای خوراکی

در بعضی موارد محصولات موضعی پوستی نمی‌توانند خارش مقعد را درمان کنند و نیاز به درمان سیستمیک داریم. در این صورت می‌توان از محصولات زیر استفاده کرد:

⦁ آنتی‌هیستامین‌ها: اگر خارش شدید باشد و باعث اختلال در خواب ‌شود، ممکن است پزشک آنتی‌هیستامین‌های خوراکی مانند ستیریزین یا دیفن‌هیدرامین تجویز کند. این داروها به کاهش خارش و آرامش بیمار کمک می‌کنند.
⦁ داروهای ضد انگل: اگر علت ایجاد خارش، بیماری‌های انگلی مثل کرمک باشد، پزشک داروهای ضد انگل مانند مبندازول یا پیرانتل پاموات تجویز می‌کند. باید توجه داشت، در صورت ابتلا به این بیماری، تمام اعضای خانواده باید به صورت همزمان درمان شوند تا از انتشار مجدد انگل، جلوگیری شود.

تغییر رژیم غذایی

از مصرف غذاها و نوشیدنی‌هایی که ممکن است باعث تحریک مقعد شوند، خودداری کنید. این غذاها شامل قهوه، الکل، غذاهای تند، مرکبات و شکلات هستند. مصرف فیبر را در رژیم غذایی خود افزایش دهید تا از یبوست، هوموروئید و شقاق جلوگیری شود. این بیماری‌های مقعدی از شایع‌ترین علل ایجاد خارش مقعد هستند.

درمان بیماری‌های زمینه‌ای

اگر خارش و سوزش مقعد ناشی از بیماری‌های زمینه‌ای مانند بواسیر، شقاق، بیماری‌های التهابی روده یا پسوریازیس باشد، درمان این بیماری‌ها ضروری است. پزشک ممکن است داروهای خاصی را برای درمان این بیماری‌ها تجویز یا در صورت لزوم، جراحی را توصیه کند.

کاهش استرس 

استرس و اضطراب از علل اصلی تشدید خارش و سوزش مقعد است. با استفاده از روش‌های آرامش‌بخش مانند مدیتیشن، یوگا یا تنفس عمیق، می‌توانید استرس خود را کنترل و بسیاری مشکلات سلامتی خود را بهبود بخشید.

عدم خاراندن

 یکی از توصیه‌های مهم درمانی، مقاومت در برابر خارش مقعد است؛ زیرا خاراندن مقعد باعث تحریک بیشتر پوست و تشدید خارش می‌شود. همچنین ممکن است در اثر آسیب، پوست زخم و مستعد عفونت شود. بنابراین سعی کنید از خاراندن ناحیه مقعد خودداری کنید. در صورت لزوم، از یک پارچه سرد و مرطوب برای تسکین خارش استفاده کنید.

در صورت خارش مقعد چه زمانی به پزشک مراجعه کنیم؟

خارش مقعد، علامت آزاردهنده‌ای است که ممکن است ناشی از بیماری‌های جدی باشد. بنابراین در صورت مشاهده علائم زیر، برای بررسی دقیق‌تر و درمان مناسب، به پزشک مراجعه کنید:

⦁ خارش شدید و مداوم
⦁ خونریزی، درد یا ترشح از مقعد
⦁ وجود توده یا برآمدگی در ناحیه مقعد
⦁ سابقه بیماری‌های التهابی روده یا سایر بیماری‌های زمینه‌ای.

کلام پایانی

خارش مقعد، ممکن است در ابتدا یک مشکل کوچک به نظر برسد، اما نباید نادیده گرفته شود. تشخیص علت خارش و درمان مناسب، کلید رهایی از این عارضه آزاردهنده و بهبود کیفیت زندگی بیماران است. با مراجعه به پزشک متخصص، می‌توان به‌طور موثری خارش مقعد را کنترل و از بروز مجدد آن پیشگیری کرد. اما برای خارش مقعد به چه پزشکی مراجعه کنیم؟ برای کنترل خارش مقعد باید به پزشکی مراجعه کنیم که علاوه بر تحصیلات تخصصی در این زمینه، تجربه و مهارت کافی نیز داشته باشد. دکتر رضا قاسمیان ارومی، فوق‌تخصص جراحی کولورکتال و بیماری‌های آنال از بهترین پزشکانی هستند که می‌توانند با درمان موثر خارش مقعد، به بیماران خود کمک کنند.

سوالات متداول